Bir Efsane ve Bir Gerçeklik Arayışı

Nazmi Efe, Salihli'nin Sart Mahallesi'nde adeta yaşayan bir efsane olarak anılan, Kurtuluş Savaşı'nın isimsiz kahramanlarından biridir. Bu yiğit direnişçinin kimliğine dair bilgi arayışını hem de onun mezarının "Sart Kalesi" olarak bilinen mevkideki konumu hakkındaki yaygın inancı teyit etme amacını taşımaktadır. Bu arayış, sadece Nazmi Efe'nin hayat hikayesini ve anıt mezarının yerini teyit etmekle kalmayacak, aynı zamanda halk hafızası, yerel anlatılar ve resmi tarih yazımı arasındaki karmaşık ilişkiyi de derinlemesine inceleyecektir. Bu inceleme, bir kahramanın anısının nasıl farklı katmanlarda korunduğunu ve yaşatıldığını anlamak için bir çerçeve sunmaktadır.

Nazmi Efe: Birgi-Bozdağ Cephesinin Yiğit Neferi ve Şehadeti

Nazmi Efe'nin yaşamı, Kurtuluş Savaşı'nın en zorlu günlerinde, yerel direniş hareketlerinin nasıl birer kaleye dönüştüğünün somut bir örneğidir. Sart Mahallesi'nden olduğu bilinen Nazmi Efe, savaşın ilk evrelerinde Birgi-Bozdağ-Gölcük Cephesini kuran Kuvâ-yi Milliye lideri Postlu Mestan Efe'nin en yakın yardımcılarından, yani "kızanlarından" biri olarak görev yapmıştır. Cephenin kurulması ve Yunan işgaline karşı yürütülen bu erken dönem mücadeleler, o yıllardaki bölgesel direnişin en önemli unsurlarındandır.

Onun kahramanlık öyküsü, ailesini ziyaret etmek için Bozdağ'dan köyü Sart'a doğru yola çıkmasıyla dramatik bir dönemeç alır. Köyüne yaklaştığında, atından iner ve köyünün Yunan askerleri tarafından işgal edildiğini görür. Bu ani ve beklenmedik durum karşısında Nazmi Efe, yanında taşıdığı tek kırma tüfeğiyle tek başına bir Yunan taburuna karşı mücadeleye başlar. O kadar sık ve hızlı yer değiştirir ki, Yunan askerleri karşısında büyük ve organize bir Kuvâ-yi Milliye grubu olduğunu sanır. Bu tek kişilik direniş, akşam saatlerine kadar aralıksız sürer. Çatışma, Nazmi Efe'nin fişeklerinin ve mermisinin tamamen bitmesiyle sona erer. İşte bu noktada, düşman tarafından şehit edilir. 

Nazmi Efe'nin şehadet tarihi, 25 Haziran 1920 olarak kaydedilmiştir. Bu tarihin sembolik bir anlamı bulunmaktadır, zira Salihli'nin Yunan kuvvetlerince işgalinden sadece bir gün öncesine denk gelmektedir. Bu zamanlama, Nazmi Efe'nin fedakârlığını sadece bireysel bir kahramanlık eylemi olmaktan çıkarıp, tüm bölge için yaklaşan işgale karşı sergilenen son ve onurlu direnişin bir sembolü haline getirir. Şehadetinin işgal arifesinde gerçekleşmiş olması, onun anısının yerel halkın kolektif bilincinde derin bir yer edinmesine ve duygusal bir bağ kurmasına neden olmuştur.

Anıt Mezarın Konumu: 

Sardes Akropolü (Sart Kalesi) Yamacında

Bu bilgi yerel kaynaklar ve seyahat notları tarafından doğrulanmaktadır. Nazmi Efe'nin kabri, şehit olduğu yerde, Sardes Kalesi (Akropol) yamaçlarında bulunmaktadır. Bölge halkı tarafından yaygın olarak "Sart Kalesi" olarak adlandırılan bu tarihi alan, aslında antik Lidya ve Roma yerleşimi olan Sardes'in akropolüdür. Bu anıt mezara ulaşım, "belli belirsiz bir patika" üzerinden, "dik bir yamaçtan yaklaşık 20 dakikalık bir tırmanışla" mümkündür. 

Mezarın bu yüksek ve zorlu coğrafyadaki konumu, sadece rastgele bir yer seçimi değildir; aynı zamanda derin bir sembolik anlam taşır. Mezara ulaşmak için kat edilen fiziksel zorluk, Nazmi Efe'nin tek başına bir taburla verdiği çetin mücadeleyi temsil etmektedir. Dahası, mezarın bulunduğu yüksek boyun noktası, ona adeta bir gözlem noktası işlevi yükler. Yerel anlatılarda, köyünün Yunan işgali altında olduğunu gören ve direnişe başlayan Nazmi Efe'nin ruhunun, sanki hâlâ düşmanı gözetliyormuşçasına bu yüksek noktadan Sart'ı korumaya devam ettiği inancı yaygındır. Bu durum, mezarın sadece bir anma yeri değil, aynı zamanda bir 'ziyaret' veya 'hac' noktası haline gelmesini sağlamıştır. Mezarı ziyaret edenler, kahramanın direnişine ve fedakârlığına olan saygılarını bizzat fiziksel bir eylemle göstermektedirler. Mezarın, zamanla aşınan ve parçalanan antik sur kalıntılarının yakınında, bir “şapka gibi duran konglomera kütlenin tam üstünde” yer alması da, bu mekânın tarihsel katmanlılığını gözler önüne sermektedir.

Sardes veya Sardeis, Türkiye'nin Manisa iline bağlı Salihli ilçesindeki Sart Mahallesi sınırları içinde yer alan ve Lidya Krallığı'na başkentlik yapmış, köklü bir antik kenttir. Konumu itibarıyla, verimli Gediz Ovası (Antik Hermus Ovası) ile Tmolos (Bozdağ) Dağları'nın eteklerinde, Ege kıyılarından Anadolu'nun iç kesimlerine uzanan önemli bir ticaret yolu üzerinde kurulmuştur. Bu stratejik yerleşim, kentin tarih boyunca Batı Anadolu'nun en önemli siyasi, ekonomik ve kültürel merkezlerinden biri olmasını sağlamıştır.

Kent, MÖ 1300'lü yıllarda Atys'ler tarafından kurulduğu düşünülen ve MÖ 12. yüzyıldan MS 1200'e kadar kesintisiz yerleşim izleri taşıyan bir alandır. Özellikle MÖ 7. yüzyıldan MS 7. yüzyıla kadar geçen yaklaşık 1500 yıllık bir dönemde Sardes, bölgenin en gelişmiş şehirlerinden biri olarak öne çıkmıştır. Sardes'in günümüze ulaşan kalıntıları, hem Lidya Krallığı dönemine ait eşsiz buluntuları hem de Pers, Helenistik, Roma ve Bizans gibi farklı medeniyetlerin izlerini bir arada barındırmasıyla arkeolojik ve tarihsel açıdan benzersiz bir değer taşımaktadır. Bu çok katmanlı yapı, kentin tarih boyunca geçirdiği dönüşümleri ve kültürel etkileşimleri somut bir şekilde gözler önüne sermektedir.

Midas Efsanesi

Sardes'in zenginliğiyle özdeşleşen Paktolos (bugünkü Sart) Çayı'nın mitolojik bir anlatısı da bulunmaktadır. Antik Yunan mitolojisine göre, Frigya Kralı Midas, dokunduğu her şeyi altına çevirme lanetinden kurtulmak için Tanrı Dionysos'un("Tanrı kavramı mitolojiktir) tavsiyesiyle Paktolos Irmağı'nda yıkanmıştır. Efsaneye göre, Midas'ın gücü suya karışmış ve o günden sonra nehir, alüvyal yataklarında altın parçacıkları taşıyan "altın kumlu" bir nehir olarak anılmaya başlanmıştır.

Arkeolojik Gerçeklik

Midas efsanesi, bilimsel olarak Sardes'in zenginliğinin kaynağına dair gerçeği sembolik bir şekilde açıklamaktadır. Gerçekten de, Lidya Krallığı'nın ekonomik gücünün ve paranın icadını mümkün kılan zenginliğin temelinde, başkentten geçen Paktolos Çayı'nın getirdiği alüvyal altın yatakları bulunmaktadır.

Bu tarihi gerçeklik, 1968 yılında Paktolos Çayı'nın yakınlarında gerçekleştirilen arkeolojik kazılarda somut kanıtlarla doğrulanmıştır. Kazı ekibi, dönemin metal işleme atölyelerine ait olduğu düşünülen bir altın rafinerisi alanı ortaya çıkarmıştır. Bu alandan, altın arıtma potaları (kal), pişmiş topraktan yapılmış üfleme boruları ve altın tanecikleri gibi buluntular elde edilmiştir. Arkeolojik çalışmalar, bu atölyelerde Lidyalıların kupelasyon (çanaklama) ve sementasyon (tavlama) gibi karmaşık kimyasal işlemleri kullanarak altını bakır, demir ve özellikle gümüş gibi diğer metallerden saflaştırdığını göstermektedir. Bu ileri düzey metalürji teknolojisi, Sardes'i dönemin en önemli kuyumculuk merkezlerinden biri haline getirmiş ve standart ayarlı saf altın sikkelerin basımını mümkün kılmıştır.

Tarihsel Önemi ve Savunma Yapıları

Sardes Akropolisi, doğal olarak sarp bir tepenin üzerinde yer alması sayesinde antik çağlarda "dünyanın en güçlü yeri" olarak nam salmıştır. Antik yazarlar, kalenin üç büyük kuşatmaya (MÖ 281'de Seleucus I ve MÖ 215'te Antiochus III) uzun süre direndiğini belirtir. Ancak, efsaneye göre MÖ 546'da Pers İmparatoru Kyros'un orduları, Lidya Kralı Meles'in ihmal ettiği, aslanını dolaştırmadığı bir bölümden kaleye sızarak şehri ele geçirmiştir.

Sardes, sadece akropolisiyle değil, aynı zamanda aşağı şehrini çevreleyen anıtsal savunma yapılarıyla da dikkat çekmektedir. MÖ 7.-6. yüzyıllara tarihlenen, 20 metre kalınlığında ve 14 metre yüksekliğe ulaşabilen bu şehir surları, Mezopotamya uygarlıkları dışında dönemin Akdeniz ve Anadolu medeniyetlerinde benzeri olmayan anıtsal ölçülere sahiptir. Bu durum, Lidya'nın zenginliğini sadece ekonomik güce değil, aynı zamanda ileri düzey askeri mühendislik ve savunma stratejilerine dayandırdığının önemli bir göstergesidir.

Lidya ve Bizans Dönemi Mimarisi

Akropolis'in kuzey yamacında, Lidya dönemine ait, özenli işçilik gösteren kireçtaşı ve kumtaşı bloklarından inşa edilmiş bir dizi teras duvarı bulunmaktadır. Bu terasların bir saray veya kutsal alanı desteklediği düşünülmektedir. Ancak, Lidya dönemine ait akropolis surlarının günümüze ulaşan bir izi bulunmazken , aşağı şehri çevreleyen surlar oldukça iyi korunmuştur.

MS 7. yüzyıldan itibaren aşağı şehrin terk edilmesiyle Akropolis, Bizans döneminde ana yerleşim ve savunma merkezi haline gelmiştir. Bu durum, Geç Roma döneminde yaşanan yıkıcı depremlerin bir sonucudur. Kentin sakinleri, daha güvenli olan ve güçlü Bizans surlarıyla yeniden tahkim edilen akropole sığınmıştır. İlginç bir şekilde, bu Bizans dönemi surları, daha önceki yapıların yıkıntıları ve bloklarının devşirme malzeme olarak kullanılmasıyla inşa edilmiştir. Bu, bir medeniyetin yapısal kalıntılarının, sonraki bir medeniyetin ayakta kalma çabasına nasıl hizmet ettiğinin çarpıcı bir arkeolojik örneğidir.